Abstract

خواجه نصيرالدين طوسي در زمرة بزرگ‌ترين و پرنفوذترين عالمان مسلمان سدة هفتم هجري به شمار مي‌رود. بخش عمده‌اي آثار وي ناظر به آثار و آراء فخرالدين رازي و در دفاع از فلسفه و ارائة كلامي درست و متين تدوين شده است. خواجه علاوه بر كلام و فلسفه، آثار عرفاني نيز دارد. مشكل مطالة آثار وي اين است كه گاه وي در كلام به مطالبي معتقد شده و در فلسفه از آنها دست برداشته است. وي همچنين با پذيرش محوري‌ترين آموزة عرفان اسلامي، از سطح فلسفة رايج نيز گذشته است. برخي معتقدند كه خواجه نصير نيز مانند عده‌اي ديگر از انديشمندان، دچار تحوّل فكري شده و اين اختلاف‌ها مربوط به دوران‌هاي گوناگون فعاليت علمي و معرفتي وي بوده است. اين مقاله نشان مي‌‌دهد كه خواجه نصير هم ‌زمان همة اين سطوح انديشه را داشته است و نمي‌توان او را دچار تحوّل فكري دانست. درحقيقت، سه سطح طولي انديشه خواجه، به ترتيب عبارتند از: كلام، فلسفه و عرفان. در اين مقاله، با ارائة نمونه‌هايي، وجود اين سه سطح در كار وي، اثبات شده است.